Kruszczyk ostry (Epipactis leptochila)
Pęd 20-70 cm wys., mocny, prosty, dołem nagi, górą omszony, zielony. Liście 4-10, zwykle 5-10 cm dl., 2-5 cm szer., spiralnie umieszczone na pędzie, jajowato- do szerokolancetowatych, ostre, zwykle nieco zwieszone, ku górze stopniowo malejące, od żółtawo- do ciemnozielonych. Kwiatostan 7-25 cm dł., wielokwiatowy, luźny.
Kwiaty dosyć duże, otwarte, nieco zwieszone.
Przysadka zwykle 20-30 mm dł., lancetowata, ostra, zwieszona, zielona. Szypuła 4—7 mm dł., skręcona, naga. Zalążnia 6-10 mm dł., nieco rozdęta, naga, zielona.
Warżka dwuczęściowa, obie części połączone nieruchomo; część nasadowa 3-5 mm dł., 3-4 mm szer., muszelkowato wklęsła, nieco wydłużona, bladozielona do brudnoróżowej, brązowa lub czerwonofioletowa wewnątrz; część szczytowa serco-wato- lub trójkątnopodługowata, całobrzega, ostro zakończona, płaska, z 2 gładkimi guzkami u nasady, bladozielona do brudnoróżowej.
Górny zewnętrzny płatek 7-15 mm dł., do 5 mm szer., jajowato- do sze-rokolancetowatego, ostry, nagi, brudnozielony do żółtawego.
Boczne zewnętrzne płatki nieco dłuższe, asymetryczne, poza tym podobne. Boczne wewnętrzne płatki 6-10 mm dł., 3-5 mm szer., jajowatolancetowate, ostre, zielone do żółtozielonych. Prętosłup 3-4 mm dł., bladozielony, bez rostellum i uczepka, pyłkowiny złotożółte.
Owoc wraz z szypułą do 20 mm dł., rozdęty.
Kruszczyk ostry nie był dotychczas podawany z terenu Polski, ponieważ jednak jego występowanie na obszarze naszego kraju jest prawdopodobne, został w niniejszej książce opisany szczegółowo. Jego stanowiska są rozproszone na obszarze środkowej i zachodniej Europy .
Jest rośliną cienistych miejsc. Szczególnie chętnie rośnie w lasach bukowych, na stokach, na glebach nawapiennych.
Kwitnie w lipcu i sierpniu.
Kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens Besser, E. atropurpurea Raf., E. rubiginosa Gaud)
Kłącze u okazów rosnących na wydmach – pionowe, o długich międzywęźlach, u okazów rosnących na innych siedliskach – poziome, o skróconych między węzłach.
Pęd 20-80(100) cm wys., prosty lub niefco pochyły, obły, mniej lub bardziej czerwono lub fioletowoczer-wono nabiegły, prawie cały sztywno omszony.
Liście 4-9, dł. 2-8 cm, 1-4 cm szer., od szeroko- do wąskolancetowatych, ostre, naprzemianległe, ogruczolone, zielone, zwykłe z czerwoną nerwacją. Pod kwiatostanem zwykle 2-3 liście przysadkowe, wąskolancetowate.
Kwiatostan 4-25 cm dł., niezbyt gęsty lub nawet luźny, wielokwiatowy, jednostronny.
Kwiaty stosunkowo małe. Przysadka 5-30 mm dł., lancetowata, ostra zielona z czerwoną nerwacją.
Szypuła około 4 mm dł., skręcona. Zalążnia 6-9 mm dł., nieco rozdęta, czerwonawa, omszona.
Warżka dwuczęściowa, obie części zrośnięte nieruchomo, część nasadowa 3-5 mm dł., 2-4 mm szer., muszelkowato wklęsła, czerwona, część szczytowa 3-4 mm dł., 3-,5 mm szer., od sercowatej do podługowatosercowatej, ostra o silnie odgiętym szczycie, karbowana na krawędziach, u nasady z 2-3 silnie pomarszczonymi guzkami, czerwona, czasami guzki jaśniejsze.
Górny zewnętrzny płatek 6-11 mm dł., 2-4 mm szer., jajowatolancetowaty, ostry, z zewnątrz omszony, czerwony.
Boczne zewnętrzne płatki 7-11,5 mm dł., szeroko- do jajowatolancetowatych, asymetryczne, ostre, z zewnątrz omszone, czerwone.
Boczne wewnętrzne płatki 5,5-9 mm dł., 2-3 mm szer., szerokolanceto-wate, ostre, nagie lub prawie nagie, niemal symetryczne.
Prętosłup 2-3 mm dł., czerwonawy, pyłkowiny żółte.
Owoc do 15 mm dł., rozdęty.
Kruszczyk rdzawoczerwony jest gatunkiem mało zmiennym.
Jego stanowiska podawane były z różnych części Polski. Większość z nich skupiona jest na północy i na południu kraju.
Rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych – w żyznych lasach bukowych, w borach sosnowych i mieszanych, w prześwietlonych miejscach na skałach wapiennych, a nawet na piasku wydmowym. Preferuje gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego czy nawet lekko zasadowym, o różnej wilgotności – od niemal suchych do świeżych, ubogie jak i żyzne.
Kwitnie w czerwcu i lipcu, rzadko jeszcze w sierpniu.
Kruszczyk drobnollstny (Epipactis microphylla)
Pęd 15-50 cm wys., delikatny, prosty, obły, niemal cały gęsto, drobno ogruczolony, cały zielony lub górą brudnobrązowo nabiegły. Liście 2-6, 1-5 cm dł., 0,3-3 cm szer., od wąskolancetowatych do jajowatych, wszystkie ostre lub najniższy tępy, najniższy łuskowaty, najwyższe przysadkowate, czasami tylko jeden liść normalnie rozwinięty, zwykle wszystkie krótsze od międzywęźli, szarozielone, czasami fioletowo nabiegłe, na krawędziach czasami drobno orzęsione. Kwiatostan 3-8 cm dł., 5-15-kwiatowy, luźny, jednostronny.
Kwiaty dość drobne, stulone, lekko zwieszone.
Przysadka 10-15 mm dł., wąskolancetowata, ostra, odstająca od pędu. Szypuła 3^ł mm dł., skręcona, omszona.
Zalążnia 4-6 mm dł., wąska, stożkowata, gęsto omszona, zielona, czerwono lub brązowo nabiegła na krawędziach.
Warżka o obu częściach połączonych nieruchomo; część nasadowa 3-3,5 mm dł., 3-3,5 mm szer., mu-szelkowata, żółtozielona do brudnozielonej, wewnątrz z połyskującym, żółtawym nektarem; część szczytowa 3-3,5 mm dł., 4 mm szer., sercowata, silnie karbowana na krawędziach, często podwinięta, z dużymi, silnie pomarszczonymi, 1-3 guzkami, blado- lub żółtozielona. Górny zewnętrzny płatek 6-8 mm dł., około 3 mm szer., jajowatolancetowaty, ostry, z zewnątrz omszony, zielonoczerwony do zielonobrązowegp. Boczne zewnętrzne płatki podobnej wielkości, kształtu i barwy.
Boczne wewnętrzne płatki 5-6 mm dł., 2-2,5 mm szer., jajowatolanceto-wate, nieco asymetryczne, ostre, nagie lub na nerwie głównym omszone, zielonawoczerwone lub brązowe. Prętosłup 1,5-2 mm dł., bladożółty, pyłkowiny żółte.
Owoc wraz z szypułą około 10 mm dł., rozdęty.
Gatunek ten jest naszym najrzadszym kruszczykiem – podawany był tylko z kilku stanowisk z południowej i środkowej Polski. Jest on nieco częstszy na południu Europy – w basenie Morza Śródziemnego.
Rośnie przede wszystkim w miejscach cienistych, m.in. w lasach bukowych i borach sosnowych, na względnie suchych i żyznych glebach, o odczynie obojętnym do zasadowego.
Kwitnie od czerwca do sierpnia.